Bệnh ung thư khá phổ biến nhưng còn nhiều khó khăn trong việc điều trị do người bệnh đến khám muộn. Vậy yếu tố nguy cơ, nguyên nhân gây ung thư là gì? Bài viết dưới đây, ThS.BS Nguyễn Tiến Sỹ, khoa Ung bướu, Bệnh viện Đa khoa Tâm Anh TP.HCM cho biết yếu tố nguy cơ gây ung thư phổ biến, ai cũng nên biết.
Bệnh ung thư là gì?
Bệnh ung thư là gì? Bệnh ung thư (còn được gọi bệnh ác tính) là tình trạng mất kiểm soát trong quá trình phân chia và phát triển của các tế bào trong cơ thể. Các tế bào ung thư không tuân theo quy luật tự nhiên của cơ thể, không chết đi như các tế bào bình thường và không thể thực hiện chức năng bình thường cho cơ thể. Quá trình hình thành ung thư bắt đầu khi một hoặc nhiều tế bào biến đổi về mặt di truyền (đột biến) trong nhân tế bào. (1)
Đột biến có thể xảy ra do di truyền, tác động môi trường, lỗi trong quá trình sao chép vật chất di truyền hoặc các yếu tố khác. Khi các tế bào ung thư biến đổi, chúng có thể tiếp tục phân chia một cách không kiểm soát, tạo thành một khối u ác tính. Các tế bào ung thư có thể phát triển, xâm lấn vào mô và các cơ quan xung quanh, gây cản trở, rối loạn về hoạt động và chức năng bình thường của cơ quan, bộ phận này.
Bên cạnh đó, các tế bào ung thư có thể đi theo hệ thống mạch máu và mạch bạch huyết, lan đến các phần khác của cơ thể (di căn), gây ra các triệu chứng tại các cơ quan này và ảnh hưởng đến sức khỏe tổng thể cho người bệnh.
Bệnh ung thư có thể ảnh hưởng đến bất kỳ cơ quan nào trong cơ thể và có thể có nhiều dạng khác nhau, nhưng phổ biến nhất ở các loại ung thư: vú, phổi, tuyến tiền liệt, đại trực tràng, dạ dày và gan.
Điểm danh các yếu tố nguy cơ, nguyên nhân gây ung thư phổ biến
Điểm danh các yếu tố nguy cơ, nguyên nhân gây ung thư phổ biến, bao gồm:
1. Di truyền
Ung thư xuất hiện do các rối loạn di truyền, xảy ra khi gen đột biến trong quản lý hoạt động của tế bào, đặc biệt quá trình phân chia và nhân đôi. Những thay đổi di truyền gây ung thư có thể xảy ra khi:
- Quá trình phân chia tế bào xảy ra lỗi.
- DNA tổn hại do chất độc trong môi trường tác động, chẳng hạn như hóa chất trong khói thuốc lá và tia cực tím từ mặt trời.
- Đột biến gen ung thư di truyền.
Ung thư phát triển như thế nào:
Những thay đổi di truyền có thể gây ung thư thường có xu hướng ảnh hưởng đến 3 loại gen chính: Gen sinh ung thư, gen sửa chữa và gen ức chế khối u.
Gen proto-oncogenes có liên quan đến sự phát triển và phân chia tế bào bình thường. Khi các gen này thay đổi hoặc hoạt động mạnh hơn bình thường có thể trở thành gen gây ung thư.
Các gen ức chế khối u tham gia kiểm soát sự phát triển và phân chia của tế bào. Khi các gen này không kiểm soát được sự phân chia và phát triển tế bào, nó có thể tạo thành ung thư.
Các gen sửa chữa ADN có nhiệm vụ sửa chữa các ADN lỗi. Khi gen này đột biến, các tế bào của nó có xu hướng phát triển một đột biến ở gen khác. Những thay đổi trong nhiễm sắc thể của chúng có thể tạo thành ung thư.
Tìm hiểu thêm: Ung thư có di truyền không? 9 loại ung thư di truyền phổ biến.
2. Ảnh hưởng từ lối sống
Một số người có lối sống không lành mạnh sẽ gây ảnh hưởng đến sức khỏe, tăng nguy cơ ung thư, gồm: (2)
- Hút thuốc: Người thường dùng thuốc lá, xì gà, thuốc lá điện tử có thể tăng nguy cơ ung thư phổi, miệng, thực quản hoặc tuyến tụy.
- Chế độ ăn uống: Thực đơn ăn uống chứa nhiều đường, giàu chất béo sẽ làm tăng nguy cơ phát triển bệnh ung thư.
- Vận động thể chất: Không tập thể dục thường xuyên cũng có thể dễ mắc bệnh ung thư.
- Sử dụng liệu pháp thay thế hormone: Phụ nữ sử dụng liệu pháp này có thể tăng nguy cơ mắc bệnh ung thư vú, ung thư nội mạc tử cung.
3. Tác động từ môi trường
Môi trường xung quanh có thể chứa các hóa chất độc hại làm tăng nguy cơ mắc bệnh ung thư. (3)
- Chất gây ung thư vật lý: Ví dụ tia cực tím từ nắng mặt trời hoặc bức xạ ion hóa.
- Chất gây ung thư hóa học: Chẳng hạn như khói thuốc lá, rượu, các chất amiang, aflatoxin, asen.
- Chất gây ung thư sinh học: Chẳng hạn như nhiễm các loại virus như HPV, HIV, virus viêm gan C, virus viêm gan B và virus Epstein-Barr; vi khuẩn hoặc ký sinh trùng như sán lá gan.
Ngoài ra, nguy cơ ung thư tăng lên khi tuổi càng cao. Nguyên nhân có thể do sự tích tụ các chất gây hại bên trong cơ thể tăng lên theo thời gian, cộng với cơ chế sửa chữa tế bào giảm dần khi hệ miễn dịch suy yếu theo tuổi tác.
Các yếu tố nguy cơ gây ung thư
Cho đến nay, vẫn chưa xác định được nguyên nhân rõ ràng gây ung thư, mà chỉ có thể xác định được các yếu tố nguy cơ. Ung thư hình thành từ một quá trình lâu dài gồm nhiều giai đoạn, từ các tế bào bình thường chịu các tác động từ bên trong và bên ngoài cơ thể, biến đổi thành tế bào bất thường có khả năng sinh sản vô tận. Sự tương tác giữa nhiều yếu tố gây ra các tổn thương trong nhân tế bào. Nguy cơ có thể đến từ yếu tố di truyền, hay các tác nhân bên ngoài từ môi trường sống.
Nguy cơ liên quan đến di truyền và tuổi tác là các yếu tố không thể thay đổi, nguy cơ từ môi trường bên ngoài là các yếu tố có thể thay đổi.
1. Tuổi tác, mắc các bệnh mạn tính
Tần suất mắc bệnh ung thư thường tăng theo độ tuổi, tỷ lệ người lớn tuổi mắc ung thư cao hơn người trẻ. Khả năng mắc bệnh ung thư ngày càng cao khi bắt đầu bước vào độ tuổi trung niên. Bởi quá trình lão hóa khiến tế bào mất khả năng sửa chữa tổn thương và dễ hình thành các tế bào bất thường. Bên cạnh đó, quá trình cơ thể tiếp xúc với các tác nhân như vi khuẩn, virus trong một thời gian dài cũng góp phần làm suy giảm khả năng phục hồi của tế bào, tạo điều kiện thuận lợi cho tế bào bất thường tiến triển thành tế bào ác tính và dần tích tụ thành khối u ác tính. Ngoài ra, nhiều bệnh mạn tính như viêm dạ dày, polyp đại tràng, xơ gan, viêm gan,… cũng làm tăng khả năng mắc ung thư.
Hiện nay, do tác động của nhiều yếu tố, đặc biệt từ lối sống và môi trường, độ tuổi mắc bệnh ung thư đang có xu hướng trẻ hóa. Điều này gây ra nhiều hệ lụy nghiêm trọng cho sức khỏe cá nhân, gia đình và xã hội. Vì vậy, mỗi cá nhân cần ý thức được tầm quan trọng của việc bảo vệ sức khỏe và có lối sống khoa học, lành mạnh, chung tay phòng ngừa ung thư để bảo vệ sức khỏe bản thân, gia đình và cộng đồng.
2. Hút thuốc lá
Thuốc lá từ lâu đã được biết đến là yếu tố nguy cơ hàng đầu gây ra nhiều bệnh nguy hiểm, trong đó có ung thư. Theo thống kê của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), hút thuốc lá là nguyên nhân gây ra khoảng 30% ca tử vong do ung thư trên toàn thế giới, tương đương với 8 triệu ca mỗi năm.
Hút thuốc lá có thể gây ra ung thư ở hầu hết mọi cơ quan trong cơ thể, bao gồm phổi, vòm họng, thanh quản, thực quản, dạ dày, tụy, gan, thận, bàng quang, cổ tử cung, trực tràng,… Hóa chất độc hại trong khói thuốc lá có thể làm hỏng DNA của tế bào, dẫn đến sự phát triển không kiểm soát của các tế bào ung thư.
Nguy cơ mắc ung thư do hút thuốc lá phụ thuộc vào nhiều yếu tố, bao gồm lượng thuốc lá hút mỗi ngày, thời gian hút thuốc, loại thuốc lá hút và các yếu tố nguy cơ khác như di truyền, tiếp xúc với các chất độc hại khác.
Người hút thuốc lá có nguy cơ mắc ung thư phổi cao gấp 15-30 lần so với người không hút thuốc. Hút thuốc lá cũng làm tăng nguy cơ mắc các bệnh ung thư khác lên 2-3 lần.
Bỏ hút thuốc lá là cách tốt nhất để phòng ngừa ung thư. Bỏ thuốc lá ở bất kỳ độ tuổi nào cũng có lợi cho sức khỏe và ngay cả khi bạn đã hút thuốc trong nhiều năm, bỏ thuốc lá vẫn có thể giúp giảm nguy cơ mắc ung thư và các bệnh nguy hiểm khác.
Ngoài ra, việc tránh xa khói thuốc lá thụ động cũng rất quan trọng trong việc phòng ngừa ung thư. Việc hít khói thuốc lá thụ động cũng chứa nhiều hóa chất độc hại có thể gây ung thư.
3. Uống nhiều rượu bia
Cùng với thuốc lá, rượu bia cũng thuộc 1 trong những yếu tố nguy cơ hàng đầu dẫn đến ung thư, đặc biệt ung thư gan. Theo thống kê của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), việc sử dụng rượu bia quá mức có thể gây ra khoảng 5,5% ca tử vong do ung thư trên toàn thế giới, tương đương với 3 triệu ca mỗi năm.
Nguy cơ mắc ung thư do uống rượu bia phụ thuộc vào nhiều yếu tố, bao gồm lượng rượu bia tiêu thụ mỗi ngày, thời gian sử dụng, loại rượu bia uống và các yếu tố nguy cơ khác như di truyền, giới tính, chế độ ăn uống,…
Người uống rượu bia quá mức có nguy cơ mắc ung thư gan cao gấp 2-3 lần so với người không uống rượu bia. Uống rượu bia cũng làm tăng nguy cơ mắc các bệnh ung thư khác như ung thư vòm họng, thanh quản, thực quản, dạ dày, tụy, ung thư vú (ở phụ nữ), ung thư trực tràng,…
Hóa chất độc hại trong rượu bia, đặc biệt acetaldehyde có thể làm hỏng DNA của tế bào, dẫn đến sự phát triển không kiểm soát của các tế bào ung thư. Ngoài ra, uống rượu bia cũng làm suy yếu hệ miễn dịch, khiến cơ thể dễ tổn thương bởi các tác nhân gây ung thư khác.
Hạn chế hoặc loại bỏ hoàn toàn rượu bia là cách tốt nhất để ngừa ung thư. Nếu đang sử dụng rượu bia, hãy đảm bảo sử dụng ở một liều lượng hợp lý, tránh sử dụng quá mức.
4. Chế độ dinh dưỡng không hợp lý
Chế độ ăn uống đóng vai trò quan trọng trong việc bảo vệ sức khỏe và phòng ngừa các bệnh nguy hiểm, bao gồm cả ung thư. Một chế độ ăn uống hợp lý có thể giúp cung cấp đầy đủ dưỡng chất cho cơ thể, tăng cường hệ miễn dịch và giảm nguy cơ mắc các bệnh ung thư. Ngược lại, chế độ ăn uống không lành mạnh có thể làm tăng nguy cơ mắc ung thư, đặc biệt ung thư về đường tiêu hóa.
Một số yếu tố trong chế độ ăn uống có thể ảnh hưởng đến nguy cơ ung thư bao gồm:
- Thiếu cân bằng dinh dưỡng: Chế độ ăn thiếu cân bằng giữa các chất dinh dưỡng, ví dụ như thiếu chất xơ và protein. Ăn uống không điều độ, không đúng bữa, bỏ bữa, ăn quá nhiều hoặc quá ít đều có thể ảnh hưởng đến sức khỏe và làm tăng nguy cơ ung thư. Ví dụ, ăn quá nhiều thức ăn nhanh, đồ chiên rán, đồ ngọt có thể dẫn đến béo phì, tiểu đường, các bệnh tim mạch, tất cả đều là những yếu tố nguy cơ ung thư.
- Sử dụng thực phẩm không an toàn: Sử dụng thực phẩm ôi thiu, mốc hỏng, thực phẩm tẩm hóa chất, đồ nướng cháy, món ăn nhiều chất béo bão hòa và cholesterol,… có thể sinh ra các chất độc hại, làm tăng nguy cơ ung thư.
- Tái sử dụng dầu mỡ chiên rán nhiều lần: Khi dầu mỡ được chiên rán ở nhiệt độ cao, nó sẽ sinh ra các chất độc hại có thể gây ung thư. Do đó, bạn nên hạn chế sử dụng dầu mỡ chiên rán và thay thế bằng các phương pháp chế biến thức ăn lành mạnh hơn như luộc, hấp, nướng,…
5. Lối sống thiếu vận động
Lối sống ít vận động, tập thể dục thể thao không thường xuyên có thể dẫn đến nhiều nguy cơ sức khỏe nghiêm trọng, bao gồm bệnh tim mạch, tiểu đường, béo phì và ung thư.
Theo thống kê của Quỹ dân số Liên hợp quốc (UNFPA) năm 2021, Việt Nam nằm trong top 10 quốc gia lười vận động nhất thế giới, với ít nhất 30% người trưởng thành ít tập thể dục. Điều này đồng nghĩa với việc một bộ phận lớn dân số đang tự đặt bản thân vào nguy cơ mắc các bệnh nguy hiểm.
Béo phì - hệ quả trực tiếp của thói quen lười vận động, được Hiệp hội Ung thư Mỹ xếp vào yếu tố nguy cơ gây ung thư thứ 2 sau hút thuốc lá vào năm 2017. Thậm chí, các chuyên gia dự đoán béo phì sẽ trở thành nguyên nhân gây ung thư hàng đầu trong thập kỷ tới.
Vì vậy, việc tập thể dục thường xuyên vô cùng quan trọng để bảo vệ sức khỏe và phòng ngừa các bệnh nguy hiểm. Theo khuyến cáo, mỗi người nên dành khoảng 3-4 tiếng mỗi tuần cho việc tập thể dục. Bạn có thể lựa chọn tập 3 lần/tuần, mỗi lần tối thiểu 45-60 phút hoặc tập hàng ngày, mỗi lần tối thiểu 30-45 phút.
6. Di truyền
Di truyền đóng vai trò quan trọng trong việc xác định nguy cơ mắc ung thư của một người. Nếu cha mẹ mang các đột biến gen liên quan đến ung thư, có thể di truyền những đột biến này sang con cái và làm cho nguy cơ mắc bệnh ung thư ở con cháu cao hơn.
Một số loại ung thư có yếu tố nguy cơ di truyền cao bao gồm ung thư vú, ung thư đại tràng và ung thư dạ dày. Những người có tiền sử gia đình mắc các bệnh ung thư này được xếp vào nhóm nguy cơ cao.
Vì vậy, việc tầm soát ung thư sớm vô cùng quan trọng với những người thuộc nhóm nguy cơ cao này. Tầm soát sớm giúp phát hiện bệnh ung thư ở giai đoạn đầu khi việc điều trị có hiệu quả hơn nhiều.
Tuy nhiên, điều quan trọng cần lưu ý là không phải tất cả những người mang đột biến di truyền đều mắc ung thư. Nhiều yếu tố khác, bao gồm lối sống và môi trường, cũng có thể ảnh hưởng đến nguy cơ mắc bệnh.
Do đó, ngay cả khi không thuộc nhóm nguy cơ cao, mỗi cá nhân cũng cần duy trì lối sống lành mạnh, khám sức khỏe định kỳ để bảo vệ sức khỏe và phòng ngừa ung thư.
7. Tiếp xúc với hóa chất độc hại, bức xạ
Các tia bức xạ có thể gây tổn thương ADN, tổn thương tế bào và dẫn đến ung thư. Người thường xuyên tiếp xúc với các hóa chất độc hại như amiăng, titanium dioxide, diesel… cũng tăng nguy cơ mắc ung thư da, ung thư phổi.
8. Căng thẳng thường xuyên và kéo dài
Căng thẳng trong công việc, cuộc sống thường xuyên và kéo dài sẽ làm suy yếu hệ miễn dịch, tạo điều kiện thuận lợi cho các tác nhân gây hại phát triển. Căng thẳng kết hợp với lối sống thiếu vận động, chế độ dinh dưỡng không hợp lý càng làm tăng nguy cơ mắc bệnh ung thư lên gấp nhiều lần.
Cách phòng ngừa các yếu tố nguy cơ gây ra ung thư
Ung thư có thể phòng ngừa được bằng cách hạn chế tiếp xúc với các yếu tố có nguy cơ sinh ung thư, thăm khám sức khỏe định kỳ và chủ động tầm soát ung thư. Bên cạnh đó, mỗi cá nhân cần có một lối sống lành mạnh, thường xuyên luyện tập thể dục thể thao nhằm nâng cao sức đề kháng của của cơ thể.
- Không uống rượu bia, hút thuốc lá hoặc tiếp xúc với khói thuốc lá.
- Tập thể dục mỗi ngày.
- Không thức khuya, tránh căng thẳng stress.
- Tiêm vắc xin ngừa virus HPV, viêm gan B.
- Điều trị dứt điểm các tình trạng viêm nhiễm, tránh để tình trạng viêm tái đi tái lại.
- Tránh ăn đồ ăn nhanh, thực phẩm công nghiệp.
- Kiểm soát cân nặng, tránh thừa cân - béo phì.
- Ăn nhiều rau xanh, trái cây, uống nhiều nước.
- Hạn chế ăn thịt đỏ và uống nước ngọt có ga.
- Tránh tiếp xúc với bức xạ từ tia cực tím từ ánh nắng mặt trời. Thoa kem chống nắng, che phủ da khi đi ra ngoài trời vào giờ cao điểm.
- Giảm tiếp xúc với bức xạ ion hóa và ô nhiễm không khí.
- Tẩy giun sán định kỳ.
- Thăm khám sức khỏe tổng quát định kỳ mỗi năm ít nhất 1-2 lần khi đến độ tuổi thuộc yếu tố nguy cơ hoặc người có nhiều yếu tố nguy cơ.
- Chủ động tầm soát ung thư.
Xem thêm: 12 cách phòng tránh ung thư phổ biến dễ thực hiện, bạn nên biết.
Tầm soát chẩn đoán sớm ung thư cho người có nguy cơ ung thư
Tầm soát ung thư nhằm phát hiện bệnh trước khi xuất hiện triệu chứng. Tầm soát ung thư có thể được thực hiện thông qua các phương tiện hình ảnh và xét nghiệm, giúp phát hiện sớm các tế bào bất thường và tế bào ác tính trong cơ thể. Tuỳ từng bệnh ung thư cụ thể sẽ có phương pháp tầm soát khác nhau.
Khoa Ung bướu, Bệnh viện Đa khoa Tâm Anh TP.HCM quy tụ đội ngũ bác sĩ lâm sàng nhiều năm kinh nghiệm trong lĩnh vực điều trị ung thư giúp khám, chẩn đoán và lên phác đồ điều trị phù hợp với tình trạng người bệnh.
Ngoài ra, bệnh viện liên tục cập nhật trang thiết bị hiện đại, nhập khẩu từ nước ngoài như hệ thống máy xét nghiệm sinh hóa - miễn dịch, huyết học, vi sinh, sinh học phân tử tiên tiến; hệ thống máy Siêu âm 3D đàn hồi Real time hiện đại nhất thế giới - SuperSonic Imagine Mach 30; máy chụp cắt lớp vi tính (CT) SOMATOM Drive 2; máy chụp cộng hưởng từ (MRI); hệ thống chụp nhũ ảnh 3D - Mammomat Inspiration (Siemens - Đức); hệ thống X-quang kỹ thuật số treo trần; hệ thống nội soi Fuji 7000; hệ thống nội soi Xion (Đức); hệ thống phẫu thuật nội soi 3D/4K ICG Rubina Karl Storz; phòng pha hóa chất áp suất âm với máy pha chế cách ly vô trùng chuyên dụng theo tiêu chuẩn quốc tế; ghế truyền hóa chất tiêu chuẩn Nhật Bản; tủ cấp cứu di động tại khoa. Ngoài ra, bệnh viện còn liên tục cập nhật các phương pháp điều trị đa mô thức, cá thể hóa và toàn diện theo phác đồ quốc tế.
Bệnh ung thư thường là tin khó đón nhận với cả người bệnh và gia đình. Thông qua bài này, khách hàng nắm được một số yếu tố nguy cơ, nguyên nhân gây ung thư phổ biến và biết phòng ngừa bệnh. Ngoài ra, khách hàng hãy đến gặp bác sĩ khoa Ung bướu, Bệnh viện Đa khoa Tâm Anh để tầm soát, kiểm tra sức khỏe định kỳ để phòng ngừa ung thư, đặc biệt người có gen di truyền ung thư.
